دروس فلسفه اخلاق

دروس فلسفه اخلاق

وزیری، شومیز، 204 صفحه، چاپ اول سال 1367.

این اثر، اولین كتاب جامعِ فارسى در زمینه مسائل كلى فلسفه اخلاق و حاصل سلسله بحث‌‌هاى فلسفه اخلاق است كه حضرت آیت الله مصباح در مؤسسه در راه حق تدریس كرده‌‌اند، و بارها از سوى انتشارات مؤسسه اطلاعات چاپ و منتشر شده است.

محتواى كتاب شامل پانزده جلسه مطالب تطبیقى میان فلسفه اخلاق اسلامى و فلسفه اخلاق غربى است. در این اثر نظریات تازه و راه‌‌گشایى در زمینه این شاخه بنیادین و مهم از علم اخلاق ارائه گردیده است.

در جلسه اول، مفاهیم لغوى و اصطلاحى اخلاق، علم اخلاق و فلسفه اخلاق توضیح داده شده، و اهمیت اخلاق و فلسفه اخلاق و ارتباط برخى مباحث فلسفه اخلاق با مباحث علم كلام و اصول فقه بیان گردیده است. آن‌‌گاه ریشه‌‌هاى سردرگمى فلاسفه اخلاق غرب شناسایى شده‌‌اند. سردرگمى درباره انشایى یا اخبارى بودن قضایاى اخلاقى، منشأ پیدایش احكام اخلاقى (عقل، جامعه یا خدا)، منشأ حكم اخلاقى (حسن فعلى یا حسن فاعلى)، الزام در احكام اخلاقى و رابطه آن با اختیار انسان، از جمله این دلایل است.

سپس ماهیت موضوع و محمول قضایاى اخلاقى، از نوع معقولات ثانیه فلسفى دانسته شده و این نتیجه به دست آمده است كه: قضایاى اخلاقى از سنخ قضایاى خبرى و كاشف از واقعیت‌‌هاى نفس‌‌الامرى هستند كه با چند واسطه از خارج گرفته مى‌‌شوند (یعنى از سنخ معقولات ثانیه فلسفى هستند كه مابه‌ازاى خارجى ندارند؛ بلكه منشأ انتزاعشان در خارج است).

در جلسه دوم، ویژگى مفاهیم اخلاقى بررسى مى‌‌گردد. در این بحث ثابت مى‌‌شود قضایاى اخلاقى از قبیل قضایاى انشایىِ صرف نیستند؛ بلكه واقعیت اخبارى دارند و از ضرورت بالقیاس میان فعل و نتیجه آن حكایت مى‌‌كنند (این نظریه از نظریات تازه و ابتكارى حضرت استاد مصباح یزدی است). در پایان تفاوت میان مفهوم اخلاقى و حقوقى بیان مى‌‌شود.

جلسه سوم به حسن و قبح اخلاقى مى‌‌پردازد. فرض‌‌هاى مختلف درباره معناى حسن و قبح اخلاقى، و دیدگاه‌‌هاى مختلف اشاعره و معتزله در این زمینه ارزیابى مى‌‌شود و در نهایت، روشن مى‌‌گردد كه مفهوم حسن و قبح اخلاقى نیز از جمله معقولات ثانیه فلسفى است كه از ضرورت بالقیاس میان فعل و نتیجة آن حكایت مى‌‌كند.

جلسه چهارم، درباره چیستى ارزش اخلاقى و منشأ آن است. در این بحث ثابت مى‌‌شود كه رابطه واقعیات با ارزش اخلاقی و بایدها و نبایدهای آن از قبیل رابطه قوانین ریاضى، طبیعى، و حقوقى با بایدها و نبایدها در این علوم است. همان‌گونه كه بایدها و نبایدها در علوم طبیعی از ارتباط میان دو واقعیت به نحو علّى و معلولى حكایت مى‌‌كنند، در ارزش اخلاقى نیز «باید» به معناى ضرورت بالقیاس علّى و معلولى میان فعل و نتیجه فعل است. سپس ارزش اقتصادى با ارزش اخلاقى مقایسه شده و نقش انگیزه و نیت در ارزش اخلاقى مورد تأكید قرار گرفته است، و در نهایت نیز قیدهاى ارزش اخلاقى تبیین شده است.

از جلسه پنجم بحث درباره مكاتب اخلاقى آغاز مى‌‌شود. این مكاتب سه دسته‌‌اند: دسته اول مكاتبى كه مفاهیم اخلاقى را فاقد هرگونه واقعیتى مى‌‌دانند؛ دسته دوم مكاتب طبیعت‌‌گرایند؛ و دسته سوم مكاتبى هستند كه مفاهیم اخلاقى را داراى واقعیتى ماوراى طبیعى و متافیزیكى مى‌‌دانند. آن‌‌گاه از میان مكاتب دسته اول «مكتب هیوم و مور» و نظریه منسوب به اشاعره و نیز نظریه جامعه‌‌گرایان ارزیابى و نقد مى‌‌شود و همچنین به بحث «رابطه هست و باید» اشاره مى‌‌گردد.

در جلسه ششم مكاتب دسته دوم، كه مفاهیم اخلاقى را ناشى از واقعیت‌‌هاى طبیعى مى‌‌دانند (طبیعت‌‌گرایان) مورد نقد قرار گرفته است؛ مكاتبى چون لذت‌‌گرایى شخصى اریستپوس، مكتب اپیكوریسم، مكتب منفعت‌‌طلبى بنتام و جان استوارت میل، مكتب عاطفه‌‌گرایى، و تطورگرایى هربرت اسپنسر.

درجلسه هفتم در ادامه بحث از مكاتب دسته دوم، مكتب قدرت‌‌گرایى نیچه و مكتب ماركسیسم كه اقتصاد را زیربناى اخلاق مى‌‌داند مورد نقد و ارزیابى قرار گرفته است. سپس از مكاتب دسته سوم، نظریه روسو و وجدان اخلاقى نقد و بررسى شده است.

جلسه هشتم در ادامه بحث از مكاتب دسته سوم، به مكتب وظیفه‌‌گرایى كانت پرداخته است.

در جلسه نهم، بررسى مكاتب دسته سوم ادامه یافته، مكتب كلبیون (نفى كامل تعلقات دنیوى و اعتقاد به شر بودن نظام این جهان) و نیز مكتب رواقیون و اصول مهم جهان‌‌بینى آنان ارزیابى و نقد مى‌‌شود و دیدگاه قرآنى در این زمینه بیان مى‌‌گردد.

جلسه دهم به مكاتب دسته سوم اختصاص دارد. نظریات سقراط، افلاطون و ارسطو درباره ملاك كمال و سعادت آدمى مطرح، و دیدگاه مُثُل افلاطونى و اعتدال ارسطویى نقد مى‌‌شود.

در جلسه یازدهم پس از رد نظریات مختلفى كه تاكنون ارزیابى شده‌‌اند، نوبت به طرح نظریه‌‌اى مى‌‌رسد كه به منزله نظریه اسلامى اختیار شده است، و اصول آن با توجه به كاستى‌‌هاى نظریات سابق و جبران آنها تبیین مى‌‌گردد.

در جلسات دوازدهم تا چهاردهم، اصول نظریه مختار به صورت كاملاً تفصیلى تبیین شده است.

جلسه پانزدهم به جمع‌‌بندى نتایج درباره خاستگاه مفاهیم اخلاقى اختصاص یافته است.

جلسه شانزدهم به مسؤولیت اخلاقى و منشأ آن مى‌‌پردازد.

و بالاخره در جلسه هفدهم بحث مهم اطلاق و نسبیت در اخلاق مطرح گشته و با اثبات اطلاق فى‌‌الجمله احکام اخلاقى، مراد از این اطلاق بیان مى‌‌شود. هم‌چنین حضرت استاد در این مقام شبهات نسبیت‌‌گرایان را نیز پاسخ گفته است.

لازم به ذكر است كه پیش از تدوین این اثر، كتاب «كلمةٌ حول فلسفة الاخلاق» توسط حضرت استاد، با قلمى سلیس و روان به عربى نگاشته شده و به كوشش مؤسسه در راه حق منتشر گردیده بود. در این كتاب مهم‌‌ترین مباحث فلسفه اخلاق براى آشنایان به زبان عربى تبیین شده است. همچنین  این اثر با اضافات و تحقیق حجت‌الاسلام آقاى دکتر احمدحسین شریفى در دو جلد نگارش یافته و به نام‌های «فلسفه اخلاق» (توسط شركت چاپ و نشر بین‌‌الملل در بهار 1381)، و «نقد و بررسی مکاتب اخلاقی» (به همت انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در سال 1384) به چاپ رسیده است.