تفاوت فلسفه اخلاق کانت و فلسفه اخلاق اسلام به روایت علامه مصباح یزدی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در دیدار با جمعی از اعضای خارجی شرکت کننده در سمینار اخلاق در اسلام و ادیان، ضمن ابراز خرسندی از حضور در جمع حاضران، موضوع سمینار را یادآوری کرد و اظهار داشت: ابتدا باید به این سئوال پاسخ داد که ملاک ارزشگذاری چیست؟ البته پاسخ این سئوال، موضوع اصلی فلسفه اخلاق است و از همان ابتدای پیدایش تاریخ فلسفه، مورد بحث فلاسفه اخلاق بوده ست.

علامه مصباح یزدی با اشاره به این‌که مکاتب و نظریات زیادی در این زمینه وجود دارد که در این جلسه مجال طرح آن‌ها نیست، خاطر نشان کرد: یکی از برجسته‌ترین نظریات در فلسفه اخلاق این است که فطرت آدمی، ارزش‌های اخلاقی را درک کرده و این امری بدیهی است که نیازی هم به استدلال عقلی ندارد. لذا راه شناخت فضائل اخلاقی بر اساس این نظر، رجوع به فطرت خدادای است.

وی با اشاره به این‌که در مقابل این نظریه بسیاری از نظریات وجود دارد که فضائل اخلاقی را مانند سایر فلسفه‌ها قابل استدلال عقلی می‌دانند، ادامه داد: البته ممکن است در مسیر استدلال ها، خطاهایی نیز رخ داده شود. از جمله چنین نظریاتی، نظریه مشهور به نظریه ارسطوئیان است که برای اخلاق سه وجه افراط، تفریط و اعتدال در نظر گرفته اند که بر اساس آن، فقط اعتدال، رفتار ارزشی است و افراط و تفریط غیر ارزشی هستند.

این فیلسوف اسلامی به نظریه کانت به عنوان دیگر نظریه مشهور اشاره کرده و مهمترین امتیاز این نظریه را توجه به نیت عمل در ارزش کار ذکر کرد و افزود: در نظریه کانت، شرط ارزش اخلاقی این است که فاعل آن، فقط برای اطاعت از حکم عقل، آن را انجام دهد. لازمه این نظریه آن است که حتی بسیاری از امور اخلاقی که در مکتب ارسطوئیان دارای ارزش هستند، می‌توانند بر اساس این نظریه، فاقد ارزش باشند یا حتی با توجه به نیت فاعل، دارای ارزش منفی باشند. لذا بسیاری از اموری که در مکتب ارسطوئی، از فضائل اخلاقی شمرده می‌شود، چنانچه برای فایده بردن مانند کسب شهرت یا حتی ارضای عاطفه انجام گرفته باشد، در این مکتب، فاقد ارزش اخلاقی است.

وی با اشاره به این‌که بر اساس نظریه کانت، ارزش کارها، مطلق است و ذومراتب نیست، یعنی همه در یک رده و مرتبه هستند، ادامه داد: البته بین نظریه کانت و اسلام شباهت‌ها و تفاوت‌هایی وجود دارد. شباهت آن به اسلام، اهمیت قائل شدن به نیت عمل است و مهمترین اختلاف آن با اسلام نیز، ذومراتب نبودن ارزش‌های اخلاقی بر اساس این نظریه است. چرا که در اسلام، یک عمل می‌تواند از افراد مختلفی سر بزند که در میزان ارزش‌ها با یکدیگر متفاوت باشند.

استاد اخلاق حوزه علمیه با اشاره به این‌که گاه فعلی بالقوه دارای ارزش اخلاقی است و بالفعل فاقد آن ارزش است، خاطر نشان کرد: مثلا در کمک کردن به یک نفر چند تصور وجود دارد. اگر فرد به نیت شهرت طلبی یا منافع آن را انجام دهد، کار او بالفعل دارای ارزش نیست و حتی ممکن است دارای ارزش منفی هم باشد، چون مستلزم فریب دادن مردم است.

عضو خبرگان رهبری افزود: اولین مرتبه ارزش در کمک به دیگران این است که برای ارضای عاطفی و خیر رساندن به دیگران باشد، بدون قصد دیگری.

وی خاطر نشان کرد: یکی از تفاوت‌های بین اسلام و نظریه کانت این است که در نظریه کانت نیت ارضای عاطفه اصلا ارزش محسوب نمی‌شود، چون به حکم عقل نبوده است. لذا مادری که به خاطر ارضای عاطفه به بچه‌اش شیر می‌دهد، کار وی از نظر اسلام، دارای ارزش و از نظر کانت، فاقد ارزش است.

علامه مصباح یزدی با بیان این‌که از نظر اسلام، همین امر که دارای مرحله اول ارزش است، می‌تواند توسط فرد دیگری انجام شود که ارزش آن، صدها برابر بیش از مرحله اول باشد، ادامه داد: گاه انسان علاوه بر احساس وظیفه فردی، خود را به جامعه بدهکار دانسته و احساس وظیفه اجتماعی نیز می‌کند و لذا به دیگران کمک می‌کند که این مرحله دوم ارزش است و ارزش آن بیش از مرحله اول است.

وی ادامه داد: مرتبه بالاتر این‌که اگر کسی که این فعل را انجام می‌دهد معتقد به دین و پاداش اخروی باشد و علاوه نیت‌های قبل، قصد ثواب و پاداش اخروی نیز داشته باشد، ارزش آن بیشتر خواهد شد. یعنی هم احساس وظیفه فردی، هم احساس وظیفه اجتماعی و هم وظیفه شناسی در برابر خدا در وی جمع شده است.

وی با اشاره به این‌که شخص باایمان می‌تواند همان کار را انجام دهد، در حالیکه ارزش کار وی با مراحل قبلی قابل مقایسه عددی نباشد، ادامه داد: آن در زمانی است که انسان عشقی به خدا پیدا کرده باشد و صرفا کار را به خاطر عشق به خدا انجام دهد. البته این عشق ممکن است به جایی برسد که اگر عمل ثوابی نداشته باشد و حتی بگویند عقاب هم دارد، اما چون خداوند از آن راضی و خشنود می‌شود، عقاب را به جان خریده و آن را انجام دهد.

استاد اخلاق حوزه علمیه با اشاره به این‌که در بسیاری از بندگان پاک خدا نمونه‌هایی از این رفتارها داریم، اظهار داشت: کسانی هم در عمل و هم در نیایش هایشان با خداوند، به این امر تصریح کرده‌اند که اگر به خاطر کارشان هفتاد بار بسوزند و زنده شوند، دوباره آن را انجام می‌دهند، چون رضایت الهی را در پی دارد. لذا ارزش چنین عملی قابل قیاس با ارزش رفتاری که فقط برای ارضای عاطفه انجام شده، نیست.

این فیلسوف اسلامی با اشاره به این‌که اختلافات دیگری نیز بین نظریه اسلام و کانت وجود دارد، اظهار داشت: ادعای این‌که انسان کاری را صرفا به خاطر اطاعت از عقل انجام دهد، عملا قریب به معدوم است و اگر به کارهای خود نگاه کنیم، کمتر عملی را با چنین ویژگی می‌بینیم، چرا که اصلا چه انگیزه‌ای برای اطاعت حکم عقل وجود دارد؟ در حالی که انگیزه‌ای که در اسلام برای کارهای ارزشی مطرح است، هم شدنی است و هم افرادی چنین بوده و هستند.

این مفسر قرآن کریم با اشاره به آیاتی از قرآن کریم، اظهار داشت: در جای جای قرآن تعبیراتی مانند لوجه الله، ابتغاء مرضات الله، یریدون وجه الله و نظایر این‌ها وجود دارد که بیانگر همین معناست که کار فقط برای رضا و خشنودی خداوند انجام گیرد و بر اساس آیه قرآن کریم، کسانی هستند که حاضرند تمام هستی شان را برای خشنودی خدا، بذل کنند.

وی با اشاره به روایاتی در خصوص اخلاص، خاطر نشان کرد: البته کسب چنین پایه‌ای از معرفت و ایمان نسبت به خدا آسان نیست، اما توجه به این قله، می‌تواند برای کسانی که در دامنه هستند، سودمند باشد.

عضو خبرگان رهبری، حضرت ابراهیم (ع) را که همه پیروان ادیان ابراهیمی، به پیروی از وی افتخار می‌کنند، یکی از کسانی دانست که به چنین مقامی رسیده‌اند و اظهار داشت: بر اساس آیات قرآن کریم، خداوند حقیقت ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم(ع) نمایاند و او نیز با نظاره به آن‌ها به مقام یقین رسید که از بالاترین فضائل اخلاقی فردی است و در سایه رسیدن به این مقام، حاضر بود همه هستی خود را در پیشگاه خدا فدا کند، به گونه‌ای که بر اساس قرآن کریم، نه تنها نماز و عبادت، بلکه مرگ و زندگی خود را برای خدا می‌دانست.

وی به احادیثی که درباره حضرت ابراهیم(ع) از ائمه اطهار(ع) نقل شده است اشاره و خاطر نشان کرد: حتی بر اساس روایات ما، وقتی قرار شد حضرت ابراهیم(ع) را در آتش بیندازند، جبرائیل نزد وی آمده و گفت: آیا از من درخواستی داری و او گفت که از تو کمک نمی‌خواهم، جبرئیل گفت پس از خدا بخواه و ابراهیم گفت اگر خدا خشنود می‌شود که من در آتش بسوزم، آن را دوست دارم. یعنی فرد می‌تواند به مرتبه‌ای از عشق به خدا برسد که افتادن در آتش و سوختن برای رضای او را بر آزادی ترجیح دهد و این نمونه‌ای از اوج ارزش‌های اخلاقی از دیدگاه اسلام و سایر انبیاء است.

وی با اشاره به این‌که چنین ارزش‌هایی به وسیله هیچ انسان و دستگاه اندازه گیری، قابل ارزیابی نخواهد بود، اظهار داشت: باید خدا را شاکر باشیم که معرفت به ابراهیم(ع) و فرزندان او را به ما عنایت فرمود، چرا که فرزندان او بودند که راه هدایت را به بشریت نشان دادند.

گفتنی است این دیدار جمعه نهم خردادماه سال جاری در سالن تشریفات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.

برای دریافت صوت و متن این جلسه اینجا را کلیک کنید!