گفتار اول

گفتار اول

(بررسی معناشناختی مناجات و جایگاه آن در آموزه‌های دینی)

مفهوم مناجات و پاره‌ای از مصادیق آن در قرآن

کلمه مناجات و نجوا که هم‌خانواده هستند، در لغت عرب به معنای درگوشی سخن گفتن و راز گفتن و سخن گفتن خصوصی با دیگری می‌باشند. برخی برآنند که نجوای در کلام به این حاصل می‌شود که جمعی یا دو نفر در خلوت با یکدیگر سخن گویند، خواه سرّی سخن گویند و خواه آشکارا. پس سرّی و درگوشی سخن گفتن در معنای مناجات نهفته نیست و مناجات سخنی است که دور از اغیار باشد.(1) با این لحاظ مناجات با آهسته سخن گفتن بیشتر تناسب دارد تا با بلند سخن گفتن و آواز برآوردن. بر این اساس خواندن مناجاتی که از اهل‌بیت(علیهم السلام) وارد شده و یا اشعاری که برخی در نجوای خویش با خدا سروده‌اند، نجوا و مناجات نیست بلکه خواندن مناجات است. چه اینکه در دعا کردن، انسان به‌قصد انشا چیزی را می‌خواند و از خدا درخواست می‌کند و خواندن دعاهایی که از سوی اهل‌بیت(علیهم السلام) وارد شده، دعای خود انسان به‌حساب نمی‌آید، چون انسان به هنگام خواندن آنها قصد انشا ندارد و به قصد حکایت جملاتی را بیان می‌کند و در این ‌صورت انسان دعا


1. سیدعلی‌اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج7، ص27.

نمی‌کند، بلکه به خواندن دعا می‌پردازد و گاهی شخصی که آن دعاها را می‌خواند توجهی به معانی‌شان ندارد.

به‌هرحال، مناجات به معنای رازگفتن و خصوصی سخن گفتن است و گاهی مناجات بین دو انسان صورت می‌پذیرد و گاهی بین انسان و خدا و گاهی بین خدا و انسان. از شمار قسم اول و مصادیق نکوهیده آن، در برخی از آیات قرآن از نجوا و سخنان درگوشی منافقان و کسانی که ایمان به خدا نداشتند و با هدف توطئه و دسیسه، علیه مؤمنین خصوصی و درگوشی با یکدیگر صحبت می‌کردند و باعث حزن، اندوه و نگرانی مؤمنان می‌شدند نکوهش شده است و خداوند خطاب به مؤمنان می‌فرماید:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ؛(1)«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون با یکدیگر راز گویید رازی مگویید که در آن گناه و ستم و نافرمانی پیامبر باشد و با یکدیگر به نیکوکاری و پرهیزکاری راز گویید و از خدایی که به‌سوی او برانگیخته می‌شوید پروا کنید».

بر اساس آیه شریفه، سخنان خصوصی و درگوشی در حضور دیگران در صورتی رواست که دارای مصلحت و به جهت انجام کار خیری باشد و موجب حزن، اندوه و نگرانی دیگران نگردد و الاّ درگوشی سخن گفتن، خودبه‌خود، خلاف ادب و نارواست و باید از آن پرهیز شود.

در آیه دیگر و در ارتباط با کسانی که با هدف کسب موقعیت و برای اینکه در نزد دیگران عزیز و موجه جلوه کنند، مکرر نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) می‌آمدند و به‌صورت


1. مجادله (58)، 9.

خصوصی با آن حضرت سخن می‌گفتند و رنجش و مزاحمت برای آن حضرت فراهم می‌آوردند، خداوند می‌فرماید:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکمْ صَدَقَه ذَلِک خَیْرٌ لَّکمْ وَأَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون با پیامبر راز (سخن محرمانه) گویید، پیش از راز گفتن خود صدقه‌ای بدهید. این برای شما بهتر و پاک‌تر است. پس اگر [صدقه‌ای] نیافتید، همانا خدا آمرزگار و مهربان است [می‌توانید بی‌صدقه راز گویید]».

قبل از نزول آیه فوق، ثروتمندان و توانگران مدینه پیوسته نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) می‌آمدند و با آن حضرت گفت‌وگو می‌کردند و این ‌را برای خود مایه فخر و مباهات می‌دانستند و می‌خواستند در برابر فقرا خود را از نزدیکان و خصّیصین رسول خدا وانمود کنند، اما پس از آنکه آیه نازل شد و دستور داده شد که برای رازگویی با آن حضرت صدقه بدهند و فقرا و تهیدستان از صدقه دادن معاف شدند، از بیم هزینه کردن، به‌جز علی(علیه السلام) کس دیگری حاضر به رازگویی با رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نشد و آن حضرت دیناری را به ده درهم فروخت و در طی ده روز هر بار که می‌خواست با رسول خدا(صلى الله علیه وآله) خصوصی سخن گوید یک درهم صدقه می‌داد.(2) در نهایت وقتی مسلمانان از بیم صدقه دادن از گفت‌وگوی با رسول خدا(صلى الله علیه وآله) خودداری کردند، خداوند حکم صدقه را نسخ کرد و در آیه بعد فرمود:

أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاه وَآتُوا الزَّکاه وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا


1. همان، 12.

2. حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج7، ص299.

تَعْمَلُونَ؛(1) «آیا ترسیدید که پیش از رازگفتن خود صدقه‌ها بدهید؟ پس چون نکردید [و از دل و دستتان برنیامد که صدقه بدهید] و خدا هم [به بخشایش خویش] بر شما بازگشت [این حکم را برداشت]. پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید و خدا و پیامبر او را فرمان برید، و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است».

مناجات با خدا در روایات و عرف متدینان

در عرف و ادبیات دینی ما، اغلب مناجات در مورد نجوا و سخنان خصوصی انسان با خدا به ‌کار می‌رود و شرایط روحی خاص و شرایط بیرونی ایجاب می‌کنند که انسان آهسته با خداوند سخن گوید. مثلاً وقتی انسان می‌خواهد در پیشگاه خداوند به گناهان خود اعتراف کند، چون مایل نیست دیگران از گناهان و عیوب او باخبر شوند، آهسته در پیشگاه خداوند به گناهانش اعتراف می‌کند و به‌هیچ‌وجه با دادوفریاد گناهانش را برنمی‌شمارد تا دیگران از آنها مطلع گردند. همچنین گفت‌وگوهای عاشقانه بین عاشق و معشوق به‌صورت رمزی و خصوصی مطرح می‌شوند و هنگامی که بنده عاشق در برابر معشوق و معبود خود قرار گرفته، آهسته به نجوای با معشوق می‌پردازد و طبع این گفت‌وگوهای عاشقانه و محبت‌آمیز ایجاب نمی‌کند که بلند و به‌گونه‌ای ادا شوند که اغیار از آنها باخبر شوند. در مقابل مناجات، «ندا» به صدایی گفته می‌شود که بلند و فریادگونه است که انسان از راه دور کسی را صدا می‌زند و یا از راه نزدیک، ولی نه به‌قصد رساندن صدا به طرف مقابل، بلکه با انگیزه‌ای دیگر، مانند آرام شدن و تخلیه روانی صدای خود را بلند می‌کند. بر این اساس، وقتی انسان خدا را ندا می‌دهد و با صدای بلند و فریادگونه او را می‌خواند که گرفتاری‌ها و سختی‌ها او را در کمند خود


1. مجادله (58)، 14.

گرفته‌اند و او برای رهایی از گرفتاری‌ها و سختی‌ها و با ناراحتی خداوند را به فریادرسی خود فرامی‌خواند. در برابر این دو واژه، «دعا» دارای مفهوم عام و معنایی گسترده است و به خواستن با هر زبانی و با هر کیفیتی، خواه از راه دور باشد یا نزدیک و خواه بلند باشد و خواه آهسته، دعا اطلاق می‌گردد. در آغاز مناجات شعبانیه هر سه واژه «دعا»، «ندا» و «مناجات» به ‌کار رفته است و معصوم(علیه السلام) می‌فرماید: وَاسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُک‏ وَاسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُک وَأَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُک‏؛(1) «و بشنو دعایم را آن‌گاه که تو را می‌خوانم و بشنو ندایم را آن‌گاه که تو را ندا می‌کنم و رو به من آور آن‌گاه که با تو مناجات می‌کنم».

از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) روایت شده که حضرت موسی(علیه السلام) در مناجات با خداوند فرمود: یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَک أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَک فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکرَنِی؛(2) «خدایا، آیا تو از من دوری تا تو را ندا کنم. یا به من نزدیک هستی تا به نجوای با تو پردازم؟ خداوند به او وحی کرد: من هم‌نشین کسی هستم که مرا یاد کند».

در روایت دیگری، امیر مؤمنان(علیه السلام) درباره پاره‌ای از فضایل ماه رمضان و مناجات در آن می‌فرمایند:

بَشِّر أَیُهَا الصَّائِمُ فَإِنَّک فی شَهْرٍ صِیامُک فِیهِ مَفْرُوضٌ ونَفَسُک فِیهِ تَسْبیحٌ وَنَوْمُک فِیهِ عِبَادَه وَطاعَتُک فِیهِ مَقْبُولَه وَذُنُوبُک فِیهِ مَغْفُورَه وَأَصْواتُک فِیهِ مَسْمُوعَه وَمناجاتُک فِیهِ مَرْحُومَه؛(3) «بشارت باد بر تو ای روزه‌دار، همانا تو در ماهی به ‌سر می‌بری که روزه تو در آن واجب است و نفس تو در آن تسبیح و خواب تو در آن عبادت می‌باشد و طاعت تو مقبول خداوند


1. مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.

2. حرّ‌عاملی، وسائل الشیعه، ج1، ابواب احکام الخلوه، باب7، ص311، ح820 .

3. شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثه، ص109.

است و گناهانت بخشیده می‌شود و صداها و درخواست‌های تو شنیده می‌شود و مناجات تو مشمول عنایت و رحمت الهی قرار می‌گیرد».

در توضیح جمله «وأصواتک فیه مسموعه» باید گفت که گاهی بچه یا سفیه و یا انسان دون‌پایه‌ای در جمعی سخنی می‌گوید که بدان توجه نمی‌شود. در این ‌صورت گفته می‌شود که سخن او مسموع نشد، یعنی کسی به سخن او اعتنایی نکرد. ممکن است بر اثر فاصله و حجابی که گناهان بین انسان خطاکار و خداوند ایجاد کرده، خداوند اعتنایی و توجهی به درخواست‌های او نکند. اما خداوند در ایام خاص و مبارک، نظیر ماه مبارک رمضان که بار عام به بندگانش می‌دهد و قول داده که آنان را از لطف و رحمت واسعه خود بهره‌مند سازد، به صداها و درخواست‌های آنان توجه می‌کند و آنها را به اجابت می‌رساند و این عنایت الهی حاکی از اهمیت مناجات و تأثیر آن در ایام خاص است و البته چنان‌که در روایات آمده است، به‌جز ماه مبارک رمضان و ایام خاص، در اوقات معیّنی نظیر وقت سحر مناجات با خدا دارای اهمیت ویژه است و مورد عنایت و توجه خاص خداوند قرار می‌گیرد. امام صادق(علیه السلام) دراین‌باره می‌فرمایند:

وَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى بِسَیِّدِهِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ [الْمُظْلِمِ] وَنَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِی قَلْبِهِ، فَإِذَا قَالَ: یَا رَبِّ یَا رَبِّ، نَادَاهُ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ: لَبَّیْک عَبْدِی سَلْنِی أُعْطِک وَتَوَکلَ عَلَیَّ أَکفِک. ثُمَّ یَقُولُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِکتِهِ: یَا مَلَائِکتِی، انْظُرُوا إِلَى عَبْدِی فَقَدْ تَخَلَّى بِی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَالْبَطَّالُونَ لاهُونَ وَالْغَافِلُونَ نِیَامٌ اشْهَدُوا أَنِّی غَفَرْتُ لَهُ؛(1) «هنگامی که بنده در نیمه‌شب با مولای خویش خلوت می‌کند و به رازونیاز با او مشغول می‌گردد، خداوند نور را در قلبش می‌گستراند. پس وقتی گفت: پروردگارا، پروردگارا، خداوند صاحب جلالت و عظمت در پاسخ او می‌فرماید: لبیک بنده من،


1. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج5، ص207.

درخواست کن تا به تو عطا کنم و بر من توکل کن تا تو را کفایت کنم. سپس خداوند به فرشتگان خود می‌فرماید: ای فرشتگان من، بنگرید به بنده‌ام که در حالی در نیمه‌شب تاریک با من خلوت کرده که خوش‌گذرانان بیهوده‌کار به لهو و لعب مشغولند و غافلان در خواب فرورفته‌اند. گواه باشید که من او را مشمول مغفرت خویش قرار دادم».

نیاز انسان به مناجات با خدا

به‌طور طبیعی هرکس دوست دارد که با انسان‌های بزرگ خلوت کند و خصوصی با آنان سخن گوید. شاگرد دوست دارد که توجه استاد را به خود جلب کند و ازاین‌روی بعد از کلاس نزد استاد می‌رود و به‌صورت خصوصی سؤالاتش را مطرح می‌کند. علاوه بر فرصت‌هایی که شخصیت‌های بزرگ بار عام می‌دهند و همه از فیض حضور آنها بهره‌مند می‌شوند، انسان دوست می‌دارد که به افتخار انس و رفاقت با آنها نایل گردد و در خلوت آنها بار یابد و به‌صورت خصوصی با آنان سخن گوید و از محبت و عنایت آنها بهره‌مند گردد. گفت‌وگوی خصوصی با شخصیت‌های بزرگ برای انسان بسیار مهم و مطلوب است. اگر به ما بگویند که مقام معظم رهبری «ادام الله ظله العالی»، به شما وقت داده‌اند که نزد ایشان بروید و جلسه خصوصی با ایشان داشته باشید، با جان‌ودل می‌پذیریم و از شوق دیدار با رهبر در پوست خود نمی‌گنجیم و هزینه‌ها و مشکلات سفر را با جان‌ودل می‌پذیریم تا به دیدار ایشان نایل گردیم و از نزدیک ایشان را ببینیم و از سخنان ایشان کام جان خود را شیرین سازیم.

بی‌شک مؤمن و کسی که به عظمت خداوند واقف است و مقام رحمانیت و نعمت‌های پروردگار را می‌شناسد، لذت نجوا و گفت‌وگوی خصوصی با خدا را درک می‌کند و همواره در پی آن است که محل خلوتی بیابد و به‌خصوص در ماه مبارک

رمضان که بهار دعا و مناجات است، با خدای خود سخن گوید و به خواندن دعاهایی چون دعای افتتاح و ابوحمزه ثمالی بپردازد و از این گذر پیوند عاشقانه خویش با معبود را استوارتر سازد. انسان‌های غافل طعم گفت‌وگوی با معبود را نچشیده‌اند، از‌این‌روی علاقه‌ای به خلوت با خدا و مناجات با او ندارند، اما مؤمنان راستین نیک می‌دانند که گفت‌وگوی با خدا چه لذتی دارد و کسی که در پی دعوت خدا به توفیق خلوت با معبود و گفت‌وگوی خصوصی و عاشقانه با او نایل آمده به چه مقام و منزلتی دست یافته است.

در برخی از روایات عواملی که توفیق مناجات با خدا و توفیق خلوت با معبود و انس با او را فراهم می‌آورند ذکر شده‌اند، از جمله در روایتی رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل می‌کنند که خداوند فرمود: إِذَا عَلِمْتُ أَنَّ الْغَالِبَ عَلَى عَبْدِیَ الِاشْتِغَالَ بِی نَقَلْتُ شَهْوَتَهُ فِی مَسْأَلَتِی وَمُنَاجَاتِی‏؛(1) «هرگاه دیدم که بنده اغلب اوقات در اندیشه من است و به من توجه دارد، علاقه و میلش را به درخواست از من و گفت‌وگوی و مناجات با خودم سوق می‌دهم».

انسان بالطبع به امور دنیایی و امور پست حیوانی تمایل دارد، اما وقتی بیشتر توجهات انسان معطوف به خداوند گردید، خداوند لطف و عنایت خویش را شامل حال او می‌گرداند و لذت و طعم مناجات و گفت‌وگوی با خویش را به کام جانش می‌نشاند، آن‌سان که برجسته‌ترین علاقه و میل او به مناجات با خدا و خلوت با او هدایت می‌شود. برعکس، وقتی بیشترین وقت انسان و توجهات او مصروف امور دنیا و لذایذ آن گردید و محبت و تعلق به دنیا بر دلش حاکم گشت و پیوسته در این اندیشه بود که چه لباسی بپوشد و چه غذایی بخورد و در اندیشه تهیه مسکن مجلل و رسیدن به پست و مقام بالاتر و خوش‌گذرانی و مشاهده فیلم‌هایی بود که او را سرشار از لذت سازند، از لذت مناجات با خدا محروم می‌گردد.


1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج93، باب13، ص162، ح42.

عوامل حرمان از مناجات با خدا

با توجه به عظمت مناجات با خدا و اهمیت ارتباط با معبود و نقشی که در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد و خسارتی که حرمان از این توفیق بزرگ الهی متوجه انسان می‌کند، بایسته است عواملی را که باعث می‌گردند انسان از مناجات خدا لذت نبرد و از آن محروم بماند بشناسیم. در برخی از روایات این عوامل معرفی شده‌اند و از جمله در حدیث معراج درباره یکی از عوامل حرمان از درک مناجات با خدا، پروردگار عالم خطاب به حبیب خود رسول‌الله(صلى الله علیه وآله) می‌فرماید:

یا أحمد لو صَلَّى العبدُ صلاه أهلِ السماءِ والأرضِ ویصومُ صیامَ أهلِ السماءِ والأرضِ ویَطوِی مِنَ الطعامِ مِثلَ الملائکه ولَبِسَ لباسَ العاری ثُمّ أرى فی قلِبِه مِنْ حُبِّ الدّنیا ذرّهً أو سُمْعَتِها أو رِئاستِها أو حُلیِّها أو زینتِها لا یُجاوِرُنی فی داری وَلأَنزِعَنَّ من قلِبِه مَحّبتی (ولَأُظلِمنَّ قلبَهُ حتّی یَنسانی ولا أُذیقُه حلاوه مَحبّتی)؛(1) «ای احمد، اگر بنده‌ای به‌اندازه اهل آسمان و زمین نماز بخواند و روزه بگیرد و چونان فرشتگان از خوردن غذا دوری گزیند و لباس عابدان بپوشد، سپس در قلب او ذره‌ای از حب دنیا، یا خودنمایی و ریا، یا ریاست، یا شهرت‌طلبی و یا علاقه به زینت دنیا ببینم، او را از جوار خویش محروم می‌سازم و محبت خود را از دلش خارج می‌سازم (و چنان دلش را تاریک می‌گردانم تا مرا فراموش کند و هرگز شیرینی محبتم را به او نمی‌چشانم)».

در اخبار حضرت داوود(علیه السلام) آمده است که خداوند خطاب به او فرمود: مَا لِأَوْلِیَائِی وَ الْهَمَّ بِالدُّنْیَا إِنَّ الْهَمَّ یُذْهِبُ حَلَاوَه مُنَاجَاتِی مِنْ قُلُوبِهِم‏؛(2) «نباید دوستان من همّ و


1. همان، ج74، باب2، ص30، ح6 .

2. همان، ج82، باب61، ص143، ح26.

غم دنیا داشته باشند، چون اهتمام و تعلق به دنیا شیرینی مناجات با من را از دلشان خارج می‌سازد».

کسانی که تعلق خاطر و دل‌بستگی به دنیا دارند، نباید انتظار داشته باشند که از مناجات با خدا لذت ببرند. این گروه اگر هم به دعا و مناجات بپردازند، انگیزه آنها فراتر از امید به برآورده شدن حاجات و آمرزش گناهانشان نخواهد بود و در سراسر دعا بی‌حالی و کسالت بر آنان چیره می‌گردد و لذت مناجات با خدا را درک نخواهند کرد.

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که خداوند، در حدیث قدسی، به حضرت داوود(علیه السلام) وحی کرد و فرمود:

لا تَجْعَلْ بَیْنِی وَبَیْنَک عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْیَا فَیَصُدَّک عَنْ طَرِیقِ مَحَبَّتِی، فَإِنَّ أُولَئِک قُطَّاعُ طَرِیقِ عِبَادِیَ الْمُرِیدِینَ. إِنَّ أَدْنَى مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلاوَه مُنَاجَاتِی عَنْ قُلُوبِهِمْ؛(1)«میان من و خودت، عالِم فریفته دنیا را واسطه قرار مده تا تو را از راه دوستی و محبت من باز دارد، زیرا ایشان رهزنان بندگان جویای من‌اند. همانا کمتر کاری که با ایشان می‌کنم این است که شیرینی مناجاتم را از دلشان بردارم».


1. کلینی، کافی، ج1، باب المستأکل بعلمه والمباهی به، ص46، ح4.